fener-balat

Balat - Fatih Pınar from anti34 on Vimeo.
Balat - Fatih Pınar

Lefebvre'e göre sosyal mekan diğer ürünler arasında bir ürün değildir, üretilen şeyleri kapsar, onların bir arada ve aynı anda varolmaları içerisindeki ilişkilerini, göreli düzen ve düzensizliklerini kuşatır (Lefebvre, 1973). De Certeau'ya (1986) göre de mekan yerin tecrübe edilen halidir. Bir kelimenin söyleniş anındaki hali gibi gerçekleşmenin belirsizliğinde yakalanmasıdır. Örneğin, şehir plancısı tarafından geometrik olarak tanımlanan bir sokak, üzerinde yürüyen insanlar ile bir mekan haline gelir. Bu bağlamda kent özelinde mekan incelemesi yaparken onu sabit ve görsel bir oluşum olarak değil, içerdiği her türlü sosyal, ekonomik ve kültürel bağlantılar ağı içerisinde, içerisin yaşayan ve varolan herşeyin sebebi ve sonucu olan bütünsel ve zamansal bir katmanlar bütünü olarak değerlendirmek gerekir. Aynı şekilde mekanın dönüştürülmesi ile ilgili çalışmalarda bütün bu karmaşık yapının göz önünde bulundurulup bulundurulmadığı bu çalışmaların sonuçlarına doğrudan etki edecektir.

İstanbul'da kentsel dönüşüm projelerinin özellikle son 10 yıl içerisinde sürekli olarak attığı görülmektedir (Dexigner, 2004; Ntvmsnbc, 2006; Bianet, 2009; Sabah Emlak, 2009). Bu projelerin gerekçeleri arasında depreme karşı önlem almak, belirli bölgelerdeki tarihi dokuyu ortaya çıkarmak, gecekondulaşmanın önüne geçmek ve bir takım kültür ve sanat etkinliklerine destek vermek bulunmaktadır. Başbakan yardımcısı Hayati Yazıcı'ya göre “İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı'nın bütçesinin %70'i kentsel dönüşüm projeleri için harcanacaktır” (Vatan, 2009). Bu projelerde amaçlananların belirsizliği ve gerçekleştiriliş şekilleri ise sonrasında ortaya çıkan yeni yapının incelenmesi gerekliliğini doğurmaktadır. Kentsel dönüşüm adı altında gerçekleşen “mekan”ın onu mekan haline getiren sosyal, ekonomik ve kültürel dinamikler göz önüne alınarak düzenlenmesi ve/veya yeniden yapılandırılması mıdır, yoksa sadece politik ve ekonomik bir takım öncelikler gözetilerek dönüştürücüler için önemli bir “yer” haline gelen yerin yapısının neredeyse tamamen bozularak yeniden düzenlenmesi ve bu yeni yapı altında yaşamını sürdüremeyecek olan grupların o yerden uzaklaşmak zorunda kalması ile “mekan”ın ruhunu kaybetmesi midir?

Fener-Balat bölgesi de İstanbul'daki bir çok başka bölge (Perşembe Pazarı, Süleymaniye, Tarlabaşı, Sulukule, Zeytinburnu, Okmeydanı, vs.) gibi kentsel dönüşüm kapsamında yeniden yapılandırılan bölgelerden biridir. Gerçek anlamda “kentsel dönüşüm” adı altında yapılan çalışmalar 2000'li yılların başında başlasa da bu bölgedeki dönüşüm aslında çok uzun yıllardan beri devam etmektedir.

Bizans döneminden beri ticaret merkezi olan Balat, Osmanlı döneminde Musevilerin en yoğun yaşadığı bölgelerden biri olmuştur. 19. yüzyıldan itibaren ticari hareketliliğin azalması, semtte çıkan yangınlar ve Hasköy, Ortaköy, Galata ve Pera gibi bölgelerin tercih edilir hale gelmesi ile canlılığını yitirmiştir. 1930'lu yıllarda Proust Planı çerçevesinde bir çok fabrika ve atölyenin kurulması bu bölgenin hızla sanayileşmesine sebep olmuş ve Rum nüfusu bölgeden uzaklaşmak zorunda kalmıştır (Koçu, 1971). 1942'de getirilen Varlık Vergisi ve 1955'teki 6-7 Eylül olayları nedeniyle bölgedeki Musevi ve Rumlar Balat'ı neredeyse tamamen terk etmiştir (Sarıoğlu, 2009). Boşalan evlere Anadolu'dan -özellikle Kastamonu'dan- gelen nüfus yerleşmiş ve buradaki fabrikalarda çalışmaya başlamıştır. İkinci büyük göç dalgası 1980'lerden itibaren Doğu ve Güneydoğu Anadolu'dan gelmiştir. 1985'te Bedrettin Dalan tarafından başlatılan Haliç'i temizleme çalışmaları sırasında buradaki sanayi bölgesi temizlenince bölgede yaşayan nüfus da işsiz kalmış ve onların yerini daha enformel işlerde çalışan ya da işsiz nüfüs almıştır. İlk olarak 1996 yılında İstanbul'da yapılan Habitat zirvesi ile ortaya atılan Fener-Balat yenilenme projesi aralıklı olarak 2008 yılının sonuna kadar sürmüştür. Şu an için restorasyon projesi tamamlanmış görünse de burada yaşayan halk -özellikle kiracılar- halen yerinden edilme korkusu yaşamaktadır:

“Bugün İstanbul'da yoksulların yaşadıkları yerlerde yıkım korkusu yaşanmaktadır. Tarihi kent merkezlerinde, işçi mahallelerinde, eski gecekondu alanlarında... Kentlerin tarihini, üretim ilişkilerini, sosyo-ekonomik yapısını göz ardı ederek kentler kurmaya çalışan iradenin ilk göz diktiği alan kentin içinde kalmış, yoksulluk ve yoksunluk ile şekillenmiş mekânlar olmakta (Sarıoğlu, 2009).”

Kaynakça:

Bianet, 2009. “Kentsel Dönüşüm Kıskacında İstanbul Yoksulları”, http://bianet.org/bianet/diger/114537-kentsel-donusum-kiskacinda-istanbul-yoksullari, Erişim: Mart 2010.

De Certeau M., 1986. The Practice of Everyday Life. University of California Press, Berkeley.

Dexigner, 2004. “İstanbul Büyükşehir Belediyesi'nden Dev Kentsel Dönüşüm Projesi”, http://tr.dexigner.com/mimarlik/haberler-g2179.html, Erişim: Mart, 2010.

Koçu, R. E., 1971. İstanbul Ansiklopedisi, cilt 2-3. Reşad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, İstanbul.

Lefebvre, H., 1991. The Production of Space, Blackwell Publishing, Oxford.

Ntvmsnbc, 2006. “İstanbul'da Kentsel Dönüşüm”, http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/389305.asp, Erişim: Mart, 2010.

Sabah Emlak, 2009. “İstanbul'da Deprem Odaklı Kentsel Dönüşüm Başlıyor”, http://emlak.sabah.com.tr/guncel/istanbul_da_deprem_odakli_kentsel_donusum_basliyor.html, Erişim: Mart, 2010.

Sarıoğlu, A. 2009. “Fener-Balat Yenilenirken Yerinden Edilenler”, Bianet, http://bianet.org/bianet/siyaset/117093-fatih-balat-yenilenirken-yerinden-edilenler, Erişim: Mart, 2010.

Vatan, 2009. “İstanbul projesi bütçesinin %70'i kentsel dönüşüm için”, Vatan Gazetesi, 15 Şubat 2009.